ادبیات داستانی در ایران
ادبیات کلاسیک ایران منظومه های داستانی زیادی مانند ” لیلی و مجنون” ” خسرو و شیرین ” اسکندر نامه ” و … وجود دارند که همه ی این داستان ها اغلب تعلیمی هستند و رنگ و بوی عرفانی دارند ، به عبارتی این منظومه ها دارای ویژگی های خاص داستان به طور عام نیستند . در این داستان ها شخصیت پردازی اهمیت چندانی ندارد . از این رو شخصیت ها اغلب دارای یک یا دو صفت مشخص هستند که مورد نظر نویسنده و در خدمت هدف تعلیمی و آموزشی داستان است . مساله دیگر ، منظوم بودن این آثار است . داستان به معنی امروزی به نثر نوشته می شود ، نه به نظم .
در اواخر دوره قاجار با ترجمه آثاری از داستان نویسان غربی ( خاصه فرانسوی ) داستان به عنوان یک قالب ادبی در ایران مطرح می شود و در واقع اولین داستان های ایرانی تقلیدی از این آثار می باشند . از مشهور ترین کتاب های ترجمه شده ” سه تفنگ دار ” ( دوما ) ، ” حاجی بابای اصفهانی ” ( موریه ) ، ” ژیل بلاس ” ( لوساژ ) ، ” کنت مونت کریستو ” ( دوما ) ، ” تلماک ” و نمایشنامه های ” مولیر ” هستند . از اولین رمان هایی که به تقلید از این آثار نوشته شد رمان ” شمس و طغرا ” ( ۱۳۲۸ هجری قمری ) از ” محمد باقر میرزا خسروی ” و رمان ” عشق و سلطنت ” ( ۱۳۳۴ هجری قمری ) از ” شیخ موسی نثری ” می باشند . سبک نوشتن این آثار موتاثر از سادگی و روانی سبک منشیانه ی قاجاری است که در رساله های به جای مانده از ” میرزا ملکم خان ” ،” میرزا آقا خان کرمانی ” و ” قائم مقام فرهانی ” مشهود است . ” میرزا آقا خان کرمانی ” با دو رساله ی ” هفتاد و دو ملت ” ( انتقاد از تعدد فرقه های اسلامی ) و ” انشاالله ماشاالله ” ( انتقاد از خرافه پرستی در ایران ) ، یکی از مشهور ترین ساده نویسان عصر قاجار است . در سال های اولیه ی قرن حاضر ، رمان اجتماعی تحت تاثیر ترجمه ی آثار غربی رواج پیدا کرد که از مشهور ترین آن ها ” تهران مخوف ” نوشته ی ” مشفق کاظمی ” است .
نخستین داستان نویسان ایرانی
طالبوف : متولد سال ۱۲۵۰ هجری قمری در تبریز است . مشهورترین اثر او ” کتاب احمد ” است . ” احمد ” قهرمان کتاب ، فرزند خیالی نویسنده است که سوالات ساده و در عین حال حساسی درباره اوضاع ایران و علل عقب ماندگی آن از پدر می کند و این پرسش و پاسخ ، آینه ی تمام نمایی از مشکلات و گرافتاری هایی ایران آن روز است .
زین العابدین مراغه ای : متولد سال ۱۲۵۵ هجری قمری در آذربایجان است . اثر معروف او ” سیاحت نامه ابراهیم بیگ ” یا ” بلای تعصب ” می باشد . این کتاب بر اصلاح طلبان و ترقی خواهان ایرانی بسیار تاثیر داشته و شرح سفر جوانی ایرانی است که در خارجه پرورش یافته و پس از سال ها با شور و شوق به ایران باز می گردد . اما از ملاحظه ی شکاف عمیقی که میان شیوه ی زندگی هموطنانش با دنیای پیشرفته وجود دارد ، مأیوس و ناامید می شود . لحن زین العابدین مراغه ای در این کتاب ، آمیزه ای است از خشم و طنز .
علی اکبر دهخدا : متولد سال ۱۲۹۷ هجری قمری و از تحصیل کردگان اروپا ، روزنامه نویسان دوران مشروطیت و از محققان بزرگ است . مقالات قصه گونه ی او تحت عنوان ” چرند و پرند ” گرچه در قالب قصه به معنای امروزی قرار نمی گیرد ، اما از دو جهت قابل توجه می باشد :
- توجه به زبان ساده و روان مردم
- تأثیر بر طنز نویسان بعدی
ادبیات داستانی در ایران
محمد علی جمالزاده : متولد سال ۱۳۰۹ هجری قمری میباشد و در بیروت و اروپا تحصیل کرده است . مجمعه ی داستان ” یکی بود یکی نبود ” او که در سال ۱۳۳۷ در برلین به چاپ رسیده ، به خصوص از نظر تاریخی اهمیت دارد . در این کتاب طی شش داستان کوتاه ، گوشه هایی از زندگی طبقات مختلف مردم ایران در دوران مشروطه و چشم اندازی از اوضاع اجتماعی روزگار با زبانیساده و شیرین و با کاربرد اصطلاحات و تعابیر عامیانه تصویر شده است . ” یکی بود یکی نبود ” طلیعه ی داستان نویسی جدید در دوره ی بعدی و سر آغاز داستان نویسی به شیوه ی ” رئالیسم ” ( واقع گرایی ) در ایران است ، به علاوه این مجموعه شامل اولین داستان های کوتاه ایرانی نیز هست . ” جمالزاده ” را پدر داستان نویسی ایران نامیده اند .
از آثار دیگر جمالزاده میتوان به ” دارالمجانین ” ، ” راه آب نامه ” ، سر و ته یک کرباس ” ، ” شاهکار ” ، ” کهنه و نو ” ، ” قلتشن دیوانه ” ، ” صحرای محشر ” و ” فارسی شکر است ” اشاره کرد .
قصه نویسی از هدایت تا امروز
بعد از استقرار و تمرکز اداری دوران ” رضا شاه ” ، کم کم ” خانواده ی کارمندان ” به وجود می آید . این خانواده که بعدأ اجتماع شهری را قبضه کرد ، پرورش دهنده ی بسیاری از نویسندگان معاصر می باشد . فرزندان این خانواده ها اغلب بخش اعظم محصلان اعزامی دولت به خارج را تشکیل میدادند . این گروه از نویسندگان با آشنایی بیشتر با آثار نویسندگان غربی مانند ” موپاسان ” و ” چخوف ” ، گرایش های جدیدی به داستان ( خلاصه داستان کوتاه ) را در ادبیات ایران مطرح کردند . از سوی دیگر ، آشنایی با قصه نویسان تلخ نگری مانند ” کافکا ” ، ” سارتر ” و ” کامو ” ، بر گروه دیگری از نویسندگان تأثیر گذاشت و فضای بسیاری از قصه ها را از خیال ، راز و بد بینی انباشت . این گرایش دو گانه به وضوح در قصه های ” صادق هدایت ” ، پیشرو قصه نویسی جدید ایران دیده می شود .
ادبیات داستانی در ایران
صادق هدایت
اگر جمالزاده پدر داستان نویسی ایران است ، صادق هدایت را باید نخستین نویسنده دانست که ” رئالیسم ” را چه در موضوع و چه در تکنیک نوشتن به کار بست . از آن جا که آثار هدایت دارای ساختار قوی بود ، تأثیر رژف تر و پایدارتری در نسل بعدی گذاشت . آثار هدایت را از لحاظ محتوا می توان به چند گروه تقسیم کرد :
۱ _ داستان هایی که درباره ی محرومان ، تهیدستان و بی عدالتی ها نوشته است . در این آثار ، او نفرت خود را از طبقه ی اشراف به وضوح ابراز می کند ، ولی با طبقه ی فقیر و مظلوم جامعه نیز همدردی نمی کند ، چرا که ابتذال و فرومایگی این توده نیز هدایت را سر خورده می کرد . از مشهور ترین داستان های این گروه می توان ” حاجی آقا ” و ” علویه خانم ” و داستان های کوتاه ” زنی که مردش را گم کرد ” ، ” صورتک ” و ” میهن پرست ” را نام برد .
۲ _ داستان هایی که توجه و علاقه ی هدایت را به ایران پیش از اسلام و سنت های آن دوره نشان می دهد ، مانند داستان های کوتاه ” آخرین لبخند ” و ” آفرینندگان ” و نمایش نامه های ” مازیار ” و ” پروین دختر ساسان ” .
۳ _ داستان هایی که هدایت در آن ها افکار و تمایلات روحی خود را فارغ از قواعد ” رئالیسم ” ابراز می داشت که مهم ترین آن ها ” بوف کور ” است . بوف کور را یک اثر ” سورئالیستی ” دانسته اند . داستان بوف کور چنین است که مردی زن خیانتکارش را می کشد . او که بیمار و منزوی است داستان زندگی اش را بیان می کند . نیمه ی اول داستان ، واقعه را آمیخته با وهم و کابوس های مرد نشان می دهد و نیمه ی دوم به آن چه که واقعأ اتفاق افتاده می پردازد . از داستان های دیگر ” صادق هدایت ” ، ” داش آکل ” ، ” سه قطره خون ” و ” زنده به گور ” می باشند . هدایت در ” نیرنگستان ” ، باور ها و خرافات عوام را بدون دخل و تصرف و ابراز عقیده گرد آوری کرد .
ادبیات داستانی در ایران
بزرگ علوی
نخستین اثر او مجموعه داستان کوتاه ” چمدان ” است که تأثیر ” هدایت ” در آن به خوبی مشهود است . اما او از زبان غنی کوچه و بازار استفاده نمی کند . نثر او نثری ساده و متأثر از نویسندگان اروپایی است . مهم ترین داستان های کوتاه او ” خائن ” ، ” گیله مرد ” و ” رقص مرگ ” می باشند . فرم قصه های او به داستان های پلیسی شباهت دارد . حادثه ای قبل از شروع داستان اتفاق افتاده است و معمایی وجود دارد .
مشهورترین رمان او ” چشم هایش ” می باشد . تجربیات زندان رفتن او در داستان های ” ورق پاره های زندان ” و ” پنجاه و سه نفر ” بیان شده که سند های با ارزشی از لحاظ تاریخی و سیاسی نیز به حساب می آیند. .