تاریخچه و تعریف فیلم مستند

 

تعریف فیلم مستند

فیلم مستند، به عنوان یک ژانر سینمایی، یکی از ابزارهای قدرتمند برای ثبت و ارائه واقعیت‌ها، رویدادها و تجربیات انسانی است. این نوع فیلم‌ها معمولاً به منظور اطلاع‌رسانی، آموزش، یا ایجاد آگاهی در مورد مسائل مختلف ساخته می‌شوند و به دلیل توانایی‌شان در ارائه تصویری واقعی و دقیق از جهان، جایگاه ویژه‌ای در هنر و رسانه دارند. در این مقاله، به تفصیل به تاریخچه، تعریف، انواع، و اهمیت فیلم مستند خواهیم پرداخت.

تاریخچه فیلم مستند

اوایل قرن بیستم

فیلم مستند به عنوان یک ژانر سینمایی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم پدید آمد. یکی از اولین نمونه‌های فیلم مستند، فیلم کوتاه “کارگران خروج از کارخانه” (1895) ساخته برادران لومیر در فرانسه است. این فیلم که تنها چند ثانیه طول می‌کشد، کارگران را در حال خروج از کارخانه نشان می‌دهد و به عنوان یکی از اولین تلاش‌ها برای ثبت واقعیت شناخته می‌شود.

دهه ۱۹۲۰

در دهه ۱۹۲۰، فیلمسازان بیشتری به ساخت فیلم‌های مستند پرداختند. یکی از نمونه‌های برجسته این دوره، فیلم “نانوک شمالی” (1922) ساخته رابرت فلاهرتی است. این فیلم زندگی یک خانواده اینوئیت در شمال کانادا را به تصویر می‌کشد و به عنوان یکی از اولین فیلم‌های مستند بلند شناخته می‌شود. فلاهرتی با استفاده از تکنیک‌های سینمایی مانند بازسازی صحنه‌ها و تفسیر، توانست تصویری واقعی و در عین حال جذاب از زندگی اینوئیت‌ها ارائه دهد.

دهه ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰

در این دوره، فیلم مستند به عنوان ابزاری برای پروپاگاندا و آموزش مورد استفاده قرار گرفت. به عنوان مثال، در طول جنگ جهانی دوم، دولت‌های مختلف از فیلم‌های مستند برای تقویت روحیه ملی و اطلاع‌رسانی به مردم استفاده کردند. یکی از نمونه‌های معروف این دوره، فیلم‌های مستند جان گریرسون و همکارانش در بریتانیا است. گریرسون، که به عنوان یکی از پیشگامان فیلم مستند شناخته می‌شود، اعتقاد داشت که فیلم مستند باید به مسائل اجتماعی و اقتصادی بپردازد و به بهبود زندگی مردم کمک کند.

دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰

در این دهه‌ها، فیلم مستند به سمت رویکردهای جدیدی حرکت کرد. ظهور تکنولوژی‌های جدید مانند دوربین‌های سبک و قابل حمل و ضبط صدای همزمان، به فیلمسازان امکان داد تا به صورت واقعی‌تر و با کمترین دخالت، رویدادها را ثبت کنند. یکی از نمونه‌های برجسته این دوره، فیلم‌های “سینما وریته” (Cinema Verite) در فرانسه و “دایرکت سینما” (Direct Cinema) در آمریکا است. این رویکردها به فیلمسازان امکان داد تا به صورت مستقیم و بدون واسطه با موضوعات خود در ارتباط باشند و تصویری واقعی‌تر و بی‌واسطه‌تر از زندگی ارائه دهند.

دهه ۱۹۷۰ تا امروز

از دهه ۱۹۷۰ به بعد، فیلم مستند به موضوعات متنوع‌تری پرداخته و به یکی از مهم‌ترین ابزارهای رسانه‌ای برای بررسی مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و محیط‌زیستی تبدیل شده است. فیلم‌های مستند امروزی می‌توانند از طریق پلتفرم‌های مختلف مانند تلویزیون، اینترنت و جشنواره‌های فیلم به مخاطبان گسترده‌تری دسترسی پیدا کنند. فیلمسازان مستند معاصر از تکنیک‌های مختلفی مانند انیمیشن، بازسازی صحنه‌ها، و استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای ارائه داستان‌های خود استفاده می‌کنند.

تعریف فیلم مستند بلند

فیلم مستند به عنوان یک ژانر سینمایی، به ثبت و ارائه واقعیت‌ها و رویدادها می‌پردازد. این فیلم‌ها معمولاً بر اساس تحقیقات دقیق و مصاحبه با افراد مرتبط با موضوع ساخته می‌شوند و هدف آن‌ها ارائه تصویری واقعی و دقیق از موضوعات مختلف است. فیلم مستند می‌تواند به صورت‌های مختلفی ساخته شود، از جمله:

• مستند مشاهده‌ای: در این نوع مستند، فیلمساز به صورت غیرفعال و بدون دخالت در رویدادها، آن‌ها را ثبت می‌کند. این رویکرد به فیلمساز امکان می‌دهد تا تصویری واقعی و بدون تحریف از موضوع ارائه دهد.
• مستند مشارکتی: در این نوع مستند، فیلمساز با افراد مرتبط با موضوع همکاری می‌کند و از آن‌ها می‌خواهد تا خودشان داستان را روایت کنند. این رویکرد به فیلمساز امکان می‌دهد تا تصویری دقیق‌تر و انسانی‌تر از موضوع ارائه دهد.
• مستند تفسیری: در این نوع مستند، فیلمساز با استفاده از روایت‌گری و تفسیر، به توضیح و تحلیل موضوع می‌پردازد. این رویکرد به فیلمساز امکان می‌دهد تا اطلاعات بیشتری در مورد موضوع ارائه دهد و به مخاطبان کمک کند تا بهتر آن را درک کنند.
• مستند تجربی: در این نوع مستند، فیلمساز از تکنیک‌های هنری و خلاقانه برای ارائه واقعیت‌ها استفاده می‌کند. این رویکرد به فیلمساز امکان می‌دهد تا به صورت خلاقانه‌تری با موضوع برخورد کند و تصویری منحصر به فرد از آن ارائه دهد.

اهمیت فیلم مستند

فیلم مستند به دلیل توانایی‌اش در ارائه تصویری واقعی و دقیق از جهان، یکی از ابزارهای مهم رسانه‌ای برای اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به مخاطبان است. این نوع فیلم‌ها می‌توانند به بررسی مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و محیط‌زیستی بپردازند و به مخاطبان کمک کنند تا بهتر این مسائل را درک کنند. در ادامه به برخی از دلایل اهمیت فیلم مستند می‌پردازیم:

1. آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی

یکی از مهم‌ترین وظایف فیلم مستند، آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی به مخاطبان است. این نوع فیلم‌ها می‌توانند به بررسی مسائل مختلفی مانند فقر، جنگ، تغییرات اقلیمی، حقوق بشر، و غیره بپردازند و به مخاطبان کمک کنند تا بهتر این مسائل را درک کنند. به عنوان مثال، فیلم مستند “حقیقت ناخوشایند” (2006) ساخته ال گور به بررسی تغییرات اقلیمی و تأثیرات آن بر جهان می‌پردازد و به مخاطبان کمک می‌کند تا بهتر این مسئله را درک کنند و به آن واکنش نشان دهند.

2. آموزش

فیلم مستند می‌تواند به عنوان یک ابزار آموزشی مؤثر مورد استفاده قرار گیرد. این نوع فیلم‌ها می‌توانند به آموزش موضوعات مختلفی مانند تاریخ، علم، هنر، و فرهنگ بپردازند و به مخاطبان کمک کنند تا بهتر این موضوعات را درک کنند. به عنوان مثال، فیلم مستند “سیاره زمین” (2006) ساخته دیوید اتنبرو به بررسی زیبایی‌ها و تنوع زیستی زمین می‌پردازد و به مخاطبان کمک می‌کند تا بهتر این موضوع را درک کنند و به حفظ محیط‌زیست اهمیت بیشتری بدهند.

3. ایجاد تغییرات اجتماعی

فیلم مستند می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند برای ایجاد تغییرات اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. این نوع فیلم‌ها می‌توانند به بررسی مسائل اجتماعی و سیاسی بپردازند و به مخاطبان کمک کنند تا بهتر این مسائل را درک کنند و به آن‌ها واکنش نشان دهند. به عنوان مثال، فیلم مستند “13th” (2016) ساخته آوا دوورنی به بررسی تاریخچه تبعیض نژادی در آمریکا می‌پردازد و به مخاطبان کمک می‌کند تا بهتر این مسئله را درک کنند و به آن واکنش نشان دهند.

4. ارائه تصویری انسانی و دقیق از جهان

فیلم مستند می‌تواند به ارائه تصویری انسانی و دقیق از جهان کمک کند. این نوع فیلم‌ها می‌توانند به ثبت و ارائه تجربیات انسانی بپردازند و به مخاطبان کمک کنند تا بهتر این تجربیات را درک کنند و با آن‌ها همدلی کنند. به عنوان مثال، فیلم مستند “زندگی در یک روز” (2011) ساخته کوین مک‌دونالد به بررسی زندگی روزمره مردم در سراسر جهان می‌پردازد و به مخاطبان کمک می‌کند تا بهتر این تجربیات را درک کنند و با آن‌ها همدلی کنند.

انواع فیلم مستند

فیلم مستند می‌تواند به صورت‌های مختلفی ساخته شود و به موضوعات مختلفی بپردازد. در ادامه به برخی از انواع فیلم مستند می‌پردازیم:

1. مستند تاریخی

این نوع مستند به بررسی و ثبت رویدادهای تاریخی می‌پردازد. فیلمسازان مستند تاریخی معمولاً از منابع مختلفی مانند مصاحبه‌ها، اسناد تاریخی، و تصاویر آرشیوی برای بازسازی و ارائه رویدادهای تاریخی استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، فیلم مستند “شوآ” (1985) ساخته کلود لانزمن به بررسی هولوکاست و تجربیات بازماندگان آن می‌پردازد.

2. مستند اجتماعی

این نوع مستند به بررسی مسائل اجتماعی و فرهنگی می‌پردازد. فیلمسازان مستند اجتماعی معمولاً به موضوعاتی مانند فقر، تبعیض نژادی، حقوق بشر، و غیره می‌پردازند و به مخاطبان کمک می‌کنند تا بهتر این مسائل را درک کنند. به عنوان مثال، فیلم مستند “13th” (2016) ساخته آوا دوورنی به بررسی تاریخچه تبعیض نژادی در آمریکا می‌پردازد.

3. مستند محیط‌زیستی

این نوع مستند به بررسی مسائل محیط‌زیستی و تأثیرات آن بر جهان می‌پردازد. فیلمسازان مستند محیط‌زیستی معمولاً به موضوعاتی مانند تغییرات اقلیمی، حفاظت از حیات وحش، و غیره می‌پردازند و به مخاطبان کمک می‌کنند تا بهتر این مسائل را درک کنند و به آن‌ها واکنش نشان دهند. به عنوان مثال، فیلم مستند “حقیقت ناخوشایند” (2006) ساخته ال گور به بررسی تغییرات اقلیمی و تأثیرات آن بر جهان می‌پردازد.

4. مستند علمی

این نوع مستند به بررسی و ارائه موضوعات علمی می‌پردازد. فیلمسازان مستند علمی معمولاً به موضوعاتی مانند فیزیک، زیست‌شناسی، نجوم، و غیره می‌پردازند و به مخاطبان کمک می‌کنند تا بهتر این موضوعات را درک کنند. به عنوان مثال، فیلم مستند “کاسموس: یک اودیسه فضازمانی” (2014) ساخته نیل دگراس تایسون به بررسی موضوعات مختلف علمی می‌پردازد و به مخاطبان کمک می‌کند تا بهتر این موضوعات را درک کنند.

5. مستند پرتره

این نوع مستند به بررسی و ارائه زندگی و کارهای افراد خاص می‌پردازد. فیلمسازان مستند پرتره معمولاً به موضوعاتی مانند زندگی هنرمندان، دانشمندان، سیاستمداران، و غیره می‌پردازند و به مخاطبان کمک می‌کنند تا بهتر این افراد و کارهای آن‌ها را درک کنند. به عنوان مثال، فیلم مستند “من گرتا هستم” (2020) به بررسی زندگی و فعالیت‌های گرتا تونبرگ، فعال محیط‌زیستی جوان، می‌پردازد.

چالش‌ها و محدودیت‌های فیلم مستند

ساخت فیلم مستند با چالش‌ها و محدودیت‌های خاصی همراه است. در ادامه به برخی از این چالش‌ها و محدودیت‌ها می‌پردازیم:

1. محدودیت‌های مالی

ساخت فیلم مستند معمولاً نیاز به منابع مالی قابل توجهی دارد. فیلمسازان مستند ممکن است با مشکلات مالی مواجه شوند و نتوانند منابع مالی لازم برای ساخت فیلم خود را تأمین کنند. این محدودیت می‌تواند به کاهش کیفیت فیلم و محدودیت در دسترسی به منابع و اطلاعات مورد نیاز منجر شود.

2. محدودیت‌های زمانی

فیلمسازان مستند معمولاً با محدودیت‌های زمانی مواجه هستند. این محدودیت‌ها می‌توانند به کاهش دقت و کیفیت فیلم منجر شوند و فیلمسازان را مجبور کنند تا به صورت سریع و بدون تحقیق کافی فیلم خود را بسازند.

3. محدودیت‌های دسترسی به اطلاعات

فیلمسازان مستند ممکن است با محدودیت‌های دسترسی به اطلاعات و منابع مورد نیاز برای ساخت فیلم خود مواجه شوند. این محدودیت‌ها می‌توانند به کاهش دقت و کیفیت فیلم منجر شوند و فیلمسازان را مجبور کنند تا به منابع و اطلاعات محدود و ناقص اتکا کنند.

4. محدودیت‌های اخلاقی

فیلمسازان مستند ممکن است با محدودیت‌های اخلاقی مواجه شوند. این محدودیت‌ها می‌توانند به مسائل مختلفی مانند حفظ حریم خصوصی افراد، احترام به فرهنگ‌ها و ارزش‌های مختلف، و غیره مرتبط باشند. فیلمسازان مستند باید به این محدودیت‌ها توجه کنند و سعی کنند تا به صورت اخلاقی و با احترام به افراد و فرهنگ‌ها فیلم خود را بسازند.

 

تاریخچه مختصر فیلم مستند

سینمای مستند در طی زمان حدود ۳۰ سال از سال ۱۸۹۵ تا ۱۹۲۲ به تدریج رشد کرد اولین نشانه های آن فیلم های کوتاه برادران لومیر و ادیسون بود.  تا سال ۱۹۰۰ تعداد زیادی از این نوع فیلم های مستند چند دقیقه ای توسط برادران لومیر در فرانسه ساخته شد.

فیلمبرداران این دو برادر به اطراف و اکناف جهان رفتند و فیلم های کوتاه متنوعی از مراسم مختلف در نقاط جهان گرفتند.  در دهه ۱۹۲۰ چندین فیلم مستند امپرسیونیستی درباره شهرهای بزرگ جهان ساخته شد که به فیلم های سمفونی شهر معروف هستند.

مانند برج ایفل ساخته رنه کلر و برلین سمفونی شهر بزرگ ساخته راتمن.  در سال ۱۹۲۲ اولین فیلم مستند بلند سینمایی ساخته شد و آن فیلم بسیار معروف نانوک شمال ساخته فلاهرتی است.

سه دهه فعالیت سینمایی تنها ۵ فیلم بلند را به پایان رساند.  نانوک شمال در سال ۱۹۲۲،  موانا،  مردی از آران،  سرزمین و داستان لوئیزیانا.  از جمله معدود مستندسازان ای بود که به موضوع نخستین فیلمش وفادار ماند.  نانوک شمال به توصیف سرگذشت یک اسکیمو می پردازد که مبارزه قهرمانانه علیه سرما و باد و دشت های وسیع و یخ های سخت دست می زند.

کینگ ویدورفیلم مستند رژه بزرگ را درباره آمریکایی ها در جنگ جهانی اول ساخت. برای کسب اطلاعاتی از برترین استودیوهای تبلیغاتی ایران میتوانید مقاله مربوطه را مطالعه بفرمایید.

مکتب مستندسازان سینمای انگلستان: در پایان دهه ۱۹۲۰ با فیلم ماهیگیران ساخته جان گریرسون آغاز به فعالیت کرد.  این مکتب به موضوعات اجتماعی و اقتصادی توجه بسیاری داشت.  گریه چون اولین کسی است که واژه مستند یا دکومانتر  را به معنای سینمایی آن و پس از دیدن فیلم موانا ساخته فلاهرتی برای آن به کار برد.

تعریف فیلم مستند

سینمای مستند در ایران

بانی ورود اولین دوربین فیلمبرداری و نمایش فیلم در ایران مظفرالدین شاه قاجار بود و نخستین فیلمبردار ایرانی نیز ابراهیم خان عکاس باشی است.  در نوامبر ۱۹۰۴ دومین فیلمبردار ایران یعنی صحاف باشی یکی دیگر از نخستین فیلم های مستند را از مردی که در حال جارو کشیدن در یکی از کوچه های تهران بود به نمایش گذاشت.

دوربین و سینمای مستند در آغاز ورود به ایران در خدمت دربار و درباریان قاجار بود.  دوربین های عکاسی و دوربین های فیلمبرداری فیلم های مستندی از دربار قاجار تهیه و تولید می کردند.  در سال‌های ۱۳۰۳ و ۱۳۱۷ فیلم های متعدد خبری گزارشی توسط خان بابا در باره کلیه امور مملکتی تولید شد.

بعد از آن در سال ۱۳۲۸ زمینه  مساعدی برای جمع آوری اطلاعات به شکل فیلم های مستند با همکاری سازمان های سمعی و بصری کشور به وجود آمد.

در سال ۱۹۲۴ توسط مریان سی کوپر و ارنست شود،  فیلم علفزار در ایران فیلمبرداری شد که اولین نمونه های مهم فیلم مستند در ایران محسوب می شود.  ورود افراد تحصیل کرده ، جذب و همکاری آنها با سازمان‌های مانند وزارت فرهنگ و هنر که همکاری خود را در سال ۱۳۳۲ با گروه فیلمسازی دانشگاه سیراکیوز  آغاز کرده بود،  تلویزیون ملی ایران و سازمانهای دیگر در سال  ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ باعث رشد کمی و کیفی سینمای مستند ایران شدند.

آغازگر فیلم های مهم و جدی و شاید بتوان گفت به یاد ماندنی که هم به عنوان سند تاریخی و هم به عنوان مقوله هنری در سینمای مستند ایران ساخته شد،  فیلم “موج، مرجان، خارا”  ساخته ابراهیم گلستان وآلن پندری در سال ۱۳۴۱ بود.  این فیلم که در مدت سه سال طول  کشید  مراحل لوله کشی نفت از منطقه آغاجاری به سواحل خلیج فارس و شکل‌گیری بندر خاک را تصویر کرد.

در  فاصله سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ فیلمسازانی چون منوچهر طیاب، احمد فاروقی، هژیر داریوش، فیلم های توریستی و سیاحتی تهیه می کردند. اندکی بعد مستندسازان تازه نفس داری از جمله کامران شیردل ، خسرو سینایی ، پرویز کیمیاوی ، غلامحسین طاهری دوست و فروغ فرخزاد به میدان آمده‌اند.

فروغ فرخزاد شاعره مشهور ، فیلم مستند خانه سیاه است را در باره جذامیان کارگردانی کرد که این فیلم به سفارش انجمن جذامیان ایران و با همکاری استودیو گلستان تهیه شد.

شهرت ناصر تقوایی در سینمای مستند ایران به خاطر چند فیلم نخل، باد جن، اربعین، موسیقی جنوب و مستند قالی می باشد.

در جریان انقلاب ۵۷ اغلب فیلم های مستند از نوع سینمای مستند هنری گزارشی بودند.  از جمله این فیلم‌ها فیلم برای آزادی ساخته حسین ترابی است که تصاویر متنوع از رویدادهای انقلاب را در بر میگرفت.

 

سینمای مستند پس از پایان جنگ

 

تعریف فیلم مستند

پس از پایان جنگ در ایران ضرورت اجتماعی وجود سینمای مستند در کشور،  مستندسازان را دوباره به جنبش و حرکت وا داشت.  اگرچه در همان سالهای جنگ مشاهده تولید مستند های خوبی مانند همشهری ساخته عباس کیارستمی، جستجو در خلیج فارس ساخته جواد طاهری و مجموعه طبیعت تهران ساخته فرامرز معطر بودیم.  در سالهای اخیر فیلم های مستند عباس کیارستمی در سینمای مستند حاضر اهمیت بوده و نسبت به دیگر فیلم های مستند قابل تعمق ترند.  فیلم های  مشق شب  درباره مقوله آموزش و پرورش ، کلوزآپ درباره سینما و فراموش شدن هویت انسانی،  و زندگی و دیگر هیچ درباره زلزله رودبار،  از جایگاه مهمی در سینمای مستند و داستانی برخوردارند.

از فیلم های مهم کامران شیردل در سال های اخیر، طرح گناوه و  گاز، آتش و باد  بود که برای شرکت نفت تولید شدند. از فیلم های قابل توجه به سال های اخیر در زمینه مستند داستانی  میتوان به فیلم در کوچه های عشق ساخته خسرو سینایی اشاره کرد.

 

نتیجه‌گیری

فیلم مستند به عنوان یک ژانر سینمایی، یکی از ابزارهای قدرتمند برای ثبت و ارائه واقعیت‌ها، رویدادها و تجربیات انسانی است. این نوع فیلم‌ها می‌توانند به بررسی مسائل مختلفی مانند فقر، جنگ، تغییرات اقلیمی، حقوق بشر، و غیره بپردازند و به مخاطبان کمک کنند تا بهتر این مسائل را درک کنند. فیلم مستند به دلیل توانایی‌اش در ارائه تصویری واقعی و دقیق از جهان، جایگاه ویژه‌ای در هنر و رسانه دارد و می‌تواند به آگاهی‌بخشی، آموزش، و ایجاد تغییرات اجتماعی کمک کند. با این حال، فیلمسازان مستند با چالش‌ها و محدودیت‌های خاصی مواجه هستند که باید به آن‌ها توجه کنند و سعی کنند تا به صورت اخلاقی و با احترام به افراد و فرهنگ‌ها فیلم خود را بسازند.